مسجدجامع ساوه راوی حکایتی هزارساله - وبلاگ دخترانه ها

به گزارش وبلاگ دخترانه ها، از مطالعات منابع تاریخی و غور در متون چنین نتیجه گرفته می شود که ساوه در جهت روزگاران دراز خود، چه در پیش از ظهور اسلام و یا پس ازآن، کانون تولید و تجارت انواع محصولات کشاورزی، باغداری، دام، صنایع دستی و هنر به شمار می رفته است.

ساوه در میان دو شاهراه مهم و تاریخی ایران واقع شده است، به طوری که یک شاهراه ساوه را از طرف شمال غرب به همدان (اکباتان) و از جانب شمال شرق به ری مرتبط می کند و شاهراه دیگر، به قزوین در شمال و به اصفهان در جنوب هدایت شده است.

از دیدگاه مدیریت امور کشور، دیار ساوه گاه تابع همدان بوده و گه قواعد و مناسبات حکومتی ری بر این شهر اجرا و جاری می شد و در عهد خلفای عباسی برای مدتی ساوه از متعلقات کوره قم محسوب می شده است.

آغاز دگرگونی های اجتماعی، دینی و فرهنگی در گستره ایران از قرن اول ةـ. قمری به تدریج آغاز شد و تازیان با حملات خون بار خود، همدان را فتح کردند، سپس ساوه را گشودند و راهی ری شدند و همه این ها به سال 22 هـ - قمری رخ داد. (1)

ساوه یکی از قدیمی ترین شهر ایران

نام و کلمه ساوه در قدیمی ترین متون مربوط به قرن سوم ه قمری باقی و پدیدار شده است و نویسندگان و اندیشمندانی نظیر احمد بن یحی البلاذری و ابوحنیفه داود دینوری به مناسبت های مختلف حوادث و رویدادهای ساوه را ذکر کرده اند و ابن خردا به مناطق و شهرهایی که بین شاهراه همدان به ساوه و از ساوه تا ری وجود داشته اند، نام برده است. (2)

هیچ دانسته نیست که احداث ساوه به عنوان رستاق و یا شهر به طور دقیق در چه زمان رخ داده است. بنا به نوشته حسن بن محمد قمی بنیان ساوه در دوره کیخسرو فرزند سیاوش و پهلوانی بنام بیژن نهاده شد (3) وبر پایه این روایت می توان گفت که ساوه در زمان های دور و پیش از ظهور اسلام سکونت گاهی مناسب برای زیست انسان بوده است.

از دیدگاه پژوهش های باستان شناسی و معماری تاریخی، ساوه را می توان به عنوان یک خطه ارزشمند قلمداد کرد. تپه قلعه اسی آباد (اسیر آباد) در محدوده جانب شرق ساوه و نزدیک به امامزاده سید اسحاق قرارداد و طبق شواهد و مستندات موجود، متعلق به عصر ساسانیان است.

افزودن بر آن، دور از ذهن نیست، بقایای قلعه ها و تپه های دیگری که متعلق به پیش از ظهور اسلام می بوده اند، در ساوه وجود داشته که براثر عوامل مختلف از بین رفته اند.

بازار تاریخی مبدأ شناخت ساوه

چنانچه بازار مستقف و تاریخی ساوه را به عنوان ملاک و مبدأ جهت یابی خود قرار دهیم، در آن صورت تپه قلعه پیش گفته به فاصله در جنوب شرق آن بازار واقع است.در اسفند ماهه 1378 خورشیدی گمانه ها و گودال های آزمایشی متعددی در کف راسته اصلی بازار تاریخی ساوه حفر شدند.

نویسنده که سرپرست هیئت این کاوش را به عهده داشت، آن امور را به ضرورت از ساعت 21 تا پنج صبح انجام می داد. گمانه ها به عمق آ متر و در برخی بیشتر از آن، اما به فاصله مناسب از یکدیگر گشوده شدند و نتایج ثمربخشی را به بار آوردند، به طوری که تعدد متنوع سفال های ساده، منقوش و همچنین سفال های لعاب دار، و قطعات سفالی مربوط به ناودان، ذهن و فکر ما را معطوف خود کردند. افزون بر این ها، شمار قابل توجه قطعات شیشه، فلز، گچ، جوک، کاشی لعاب دار و منقوش و آجرهای آسیب دیده از لابه لای انبوه خاک و خاشاک به دست آمدند. نمی توان ازنظر دور داشت که مصالح و عنصرهای دیگری نظیر حصیر، چوب و نورگیر سفالی، کاربرد نداشته اند، هرچند که هیئت باستان شناسی با وقت و مکان محدود، به آن ها دست نیافت.

در ضلع جنوب بازار پیش گفته، کهن ترین میدان ساوه وجود دارد که در مجاورت این میدان یعنی روبروی دهانه بازار نامبرده، بنای تاریخی موسوم به مسجد میدان که به آن مسجد سرخ نیز می گویند، همراه با مناره اش دیدگان انسان را به خود جلب می کند.

به فاصله از آن دو یادمان تاریخی و در ادامه به سمت جنوب، بنای بزرگ گنبد چهارسو (چهارسوق) قرارداد. در اواخر دهـه 1370 خورشیدی هنگام تعمیرات گنبد چهارسو، فرصت مقتضی پیش آمد که یک گمانه در کف بنای پیش گفته حفر شود. این گودال آزمایشی تا عمق سه متر پایین رفت که ماحصل آن انبوه مواد و مصالح ساختمانی همانند آجر، کاشی های آسیب دیده و تعدد و تنوع سفال ها بود ودراین رابطه آنچه را که در حدس های بازار ساوه کشف شده بود، این بار به فاصله 155 متر از بازار، با آن گونه پدیده ها روبرو شدیم.

در هیچ یک از گمانه ها در بازار و در یک گمانه گنبد چهارسو به کف طبیعی و بکر نرسیدیم و ازاین روی لایه های کهن تر تاریخی در ژرفای بیش از سه متر در گمانه های مذکور به احتمال فراوان وجود دارد و در این پیوند عنصرها و اشیاء مکشوفه از مجموعهٔ گمانه ها را می توان از قرن های چهارم تا نهم ه قمری دوره یابی و گاه نگاری کرد.

مسجد جامع اثری از دوره قاجار

گزارش های مستند (همراه با عکس) که از مسجد جامع ساوه در دوره قاجار (ناصرالدین شاه به بعد) درزمان پهلوی تهیه و تدوین شده اند، آشکارا بیان می کنند که مسجد، مناره و آب انبار آن، به صورت آسیب دیده در میان گستره بقایای معماری و آ بنیه تخریب شده قراردادند. این امر بیانگر آن است که مسجد در زمان عمران و آبادانی در مرکز شهر ساوه واقع بوده به شکلی که دامنه این گونه آثار تاریخی تا محدوده گنبد چهارسو که به فاصله در شمال مسجد نامبرده واقع شده است، ادامه داشته است.

اما عوامل مختلف یادمان های مذکور را دستخوش نابودی کرد. این جانب برخی از تپه ماهورهای فرهنگی تاریخی باقی مانده را به فاصله 100 متری از بنای مسجد جامع در طرف جنوب، جنوب غرب و جنوب شرق در سالهای 1374-1372 خورشیدی موردتوجه و بررسی های لازم قرارداد. به طوری که زیارتگاه های موسوم به امامزاده بشیر و امامزاده شاهزاده حسین در میان بقایای تخریب شده شهر قرار داشتند و در جانب جنوب و جنوب غرب تپه و ماهورهای حفاری شده توسط حفاران غیرمجاز، آکنده از سفال ها، خشت، آجر، استخوان و قطعات کاشی های متنوع و آسیب دیده بودند که خصوصیات تقویم و تاریخ آن ها، ظرفیت قرن هایی از قرن سوم و چهارم هـ. قمری به بعد را گویا و نشان می دادند.

کوزه گران کهن سال ساوه ای از آخرین مهمانانی بودند که کوره ها و کارگاه های تولید انواع خمره و ظروف سفالی را در آنجا داشتند.

به استثنای پاره ای ای اندک از دیوار تاریخی گرد شهر (بارو) هیچ اثری از یادمان های پیش گفته باقی نمانده بلکه ساختمان ها، خیابان ها سایر پدیده هایی ازاین دست جایگزین آن ها شده اند.

مسجد جامع ساوه در بستر تاریخ خود شاهد رخدادها و دگرگونی های متنوعی بوده و دوره ها و تأثیرات حکومت های مختلف را دیده و تجربه کرده است همانند: خلفا (خلفای عباسی)، آل بویه، سلجوقیان دوره اول، سلجوقیان دوره دوم، ایلخانیان، صفویان و عصر پهلوی.

ساخت وساز اولیه این بنا، بر اساس پلان و طرح شبستان های ستون دار همراه با حیاط و باروی پیرامونی مسجد، اجرا شده که قسمت هایی از آن ساختار در سه جانب شرق، غرب و جنوب حیاط باقی مانده اند باروی مذکور شبستان ها را از فضای بیرونی مسجد جدا می کند و هریک از شبستان ها از چندین رواق تشکیل می شده است.

دهانه هر رواق به حیاط مرتبط است وانتهای آن توسط باروی محیطی مسجد مسدود شده است. ساختار هر رواق از دو ردیف ستون های موازی یکدیگر تشکیل شده، به طوری که در هر ردیف سه ستون وجود دارد. پهنای رواق ها بین 20/3 متر، 10/4 متر و 48/4 متر متفاوت است.

ستون ها از کاراسته های (ماده) گل چینه و خشت ساخته شده اند، بدنه مربع شکل ستون ها دارای اندازه یکدست و یکپارچه نیست طول یک ضلع از 78/1 متر تا بیش از دو متر نسبت به ستون های خشت وگلی دیگر، متفاوت است.

بر فراز ستون های پیش گفته قوس های خشتی پایدارشده اند، این قوس ها نه تنها ستون ها را، بلکه در پاره ای ای نقاط خود به بارو نیز متصل شده اند. اندازه خشت های بکار رفته در ستون ها و در قوس های شکیل و ستبر، بین 35*35*8 سانتیمتر، 36*36*9 سانتیمتر و 38*38*10 سانتیمتر متفاوت است و از گل به عنوان ملاط خشت ها استفاده شده است.

هر ستون به اقتضای جا و موقعیتی که داراست، وزن یک و یا چند قوس را تحمل می کند، به طوری که استاد سازنده، باز بینش و دوراندیشی که اعمال کرده، دو ستون خشت و گلی یکپارچه و چسبیده به هم واقع در کنج جنوب شرق حیاط را در حد کفایت، ستبر و پایدار ساخته، تا بدان طریق پایه های ضخیم چهار قوس بزرگ را بر فراز آن بتواند بنا نهد و دور قوس ها را به تدریج تنظیم و بالا برد.

نگاه و امعان نظر به طرح و ساختار ستون ها، قوس ها، اندازه ها و کاراسته های (ماده) آن ها، ذهن و فکر ما را نسبت به عبور و تأثیر خصوصیات معماری ساسانی به دوره اولیه اسلامی را در مسجد جامع ساوه، احیاء و یادآور می کند و ازاین روی نظر و اندیشه رایج و غالب نسبت به گاه نگاری و زمان یابی ساختار اولیه مسجد جامع ساوه، قرن های دوم و سوم هـ - قمری را هدایت و تذکر می دهد.

نمی توان ادعا کرد، تمام خاکی که برای تهیه خشت و گل چینه این مسجد استفاده شده، کاملاً طبیعی بوده و در آن ذرات مصنوع و پدیده های تأثیرگذار توسط انسان در درون آن ها دیده نمی شود، بلکه این داستان واقعیت دیگری را هویدا می کند، به این معنا، که در بطن و داخل گل چینه و خشت ها، قطعات کوچک استخوان و سفال وجود دارد. این امر، دلیل روشنی است مبنی بر وجود خانه های مخروبه، تپه و ماهورهای تاریخی متعلق به پیش از محدثات اولیه مسجد که در جلگه ساوه باقی مانده بودند.

شمار رواق ها، حسب پلان اولیه، در شبستان ها به شرح زیر است:

شبستان طرف شرق دارای هشت رواق است که به موازات یکدیگر کناره ام قرار دارند و آخرین رواق موجود در محدوده گوشه شرق شمال، فقط ته رنگ و باریک ای ای از قوس آجری آن باقیمانده است.

شبستان جانب غرب از هشت رواق تشکیل می شد و یکی از رواق ها به عنوان آگاه (ورودی) کاربری دارد

شبستان طرف جنوب دارای هشت رواق بوده است.

سقف هریک از این رواق ها به احتمال بسیار با طاق آهنگ پوشیده شده بود که بار این طاق ها به دیوارها، قوس ها و ستون ها انتقال می یافت و احتمال فراوان دارد که کاراسته (ماده) طاق های نامبرده از خشت و گل بوده، اما اثری از آن ها باقی نمانده است.

آنچه امروز سقف برخی از رواق ها را پوشانده، طاق آهنگ آجری از دوره های مختلف است.

شبستان های سمت جنوب و غرب به سبب ساخت ایوان، گنبد خانه و سایر محدثات که در ادوار بعد در آن ها رخ داده، شکل نخستین خود را ازدست داده اند.

بهره ایی قابل توجه از ساخت وسازهای مسجد واقع در ضلع شمال حیاط، همچنان زیرخاک باقی و محفوظ مانده اند و آنچه از داخل حیاط و در طرف مذکور قابل رؤیت وامعان نظر است، از محدثات زمان (زمان ها) بعد بشمار می رود.

طرح و پلان اولیه مسجد جامع ساوه به عنوان شبستان های ستون دار واقع در اطراف حیاط، با پلان مسجدهای تاریخی فهرج (در استان یزد)، سیراف (بندر طاهری) و شوش قابل مقایسه است با ذکر این تفاوت که باروی پیرامون مسجد شوش توسط چندین جزر حمایت و تقویت شده است.

کهن ترین نقوش و قدیم ترین کلمات در سه نقطه این مسجد باقی مانده اند و این دستاوردهای تاریخی هنری از تلفیق رنگ های سرخ، آبی لاجوردی حاصل شده اند. صور گل، بوته، غنچه، برگ، خطوط هندسی، پرنده سبک و همچنین چند واژه در کنار هم به عنوان خط روی آستر و پوسته گچ نقش و اجراشده اند و این زمینه (آستر و پوسته گچ) بر روی خشت های بزرگ کشیده و قوام یافته است. ابعاد این نوع خشت های اولیه در ساختار بنا، در بالا مذکور است.

خصوصیات واژگان را می توان از نخستین مراحل به کار گیری خط در این گونه بناها تلقی و معرفی نمود، به طوری که کلمات با شکل هایی نظیر برگ، گل و حتی نقش هایی شبیه به چشم و چهره پرندگان مسبک، آراسته شده اند. این آثار درروی گیلویی های متعلق به شبستان های نخستین مسجد، در طرف غرب حیاط قرار دارند و لبه باقیمانده این گیلوئی ها در ارتفاع 69/5 متر نسبت به کف کنونی حیاط واقع بوده که به احتمال فراوان خط و نقاشی های نامبرده در قرن های سوم و چهارم ایجادشده اند.

طاق رفیع و باشکوه یک ایوان منسوب به قرون هفتم و هشتم هـ - قمری واقع در طرف غرب حیاط، بر آثار پیش گفته سایه افکنده و آن ها را از گزند باران و برف حفاظت می کند.

افزون بر این ها، مسجد جامع ساوه، مشتمل بر قسمت های دیگری نیز هست:

1-مناره 2- بقایای یک رشته کاریز (قنات) تاریخی 3- یک باب آب انبار 4- بنای آرامگاه معروف به استاد شاگرد 5 - بهری از باروی (دیوار دفاعی) ساوه.

پی نویس:

1. تاریخ نامه طبری گردانیده منسوب به بلعمی به تصحیح و تحشیه محمد روشن، مجلد دوم ص 523 سه مجلد تهران 1368

2. ابن خردا به مسالک و ممالک (متوفا حدود 300 هـ - قمری) ص 25 ترجمه. سعید خاکرند، تهران 1371

3. حسن بن محمد بن حسن قمی کتاب تاریخ قم، ص 80 ترجمه حسن بن علی حسن بن عبدالملک قمی، تصحیح و تحشیه سید جلال الدین تهرانی، تهران 1361 خورشیدی

*گزارش از قاسم فضلی دکترای باستان شناسی و مردم شناسی خاورمیانه از دانشگاه گوتینگن آلمان و کارشناس معاونت میراث فرهنگی استان مرکزی