جنگ ایران و عراق به روایت تحلیل گران غربی - وبلاگ دخترانه ها

به گزارش وبلاگ دخترانه ها ؛ جنگ ایران و عراق، از وجوه متعددِ سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی، دیپلماتیک و حقوقی، تنها به دو کشور ایران و عراق محدود نمی شود؛ بلکه از همان آغاز تا به امروز بر مناسبات منطقه ای و بین المللی نیز اثراتی گسترده و عمیق برجای گذاشته است. از این رو، فراتر از مرزها و محدوده جغرافیایی ایران و عراق، برخی ایران شناسان، پژوهش گران نظامی و استراتژیست های مراکز دانشگاهی و مؤسسات علمی و پژوهشیِ خارجی، از همان سال های آغازین جنگ، این واقعه مهم را در ابعاد متنوع آن مورد ملاحظه و تحلیل قرار داده و چندی یکبار، نتایج بررسی های خود را در قالب نوشتارهای متعدد اعم از کتب و مقالات و نیز سخنرانی در محافل دانشگاهی، سمینار ها و کنفرانس های عمدتاً بین المللی، ارائه کرده اند. با وجود آن که امروزه، چهار دهه از آغاز بررسی های تاریخی جنگ ایران و عراق در خارج از ایران می گذرد، در ایران جز ترجمه فارسیِ تعدادی از کتاب های منتشر شده، تلاشی جدی، پُررنگ و اثرگذار برای درکِ چیستی، چگونگی و چراییِ روایت غیرایرانی و گاه ضدایرانی از جنگ ایران و عراق، به نظر درنمی آید. جنگ ایران و عراق به روایت تحلیل گران غربی؛ نگاهی بر جریان شناسیِ آثارِ تحلیل گرانِ جنگ ایران و عراق در غرب، بر اساسِ کتاب های انگلیسی زبان گامی اولیه و البته ضروری است که برای نخستین بار، در راستا شناخت کلیات و ترسیمِ چشم اندازی از آثار غربیان درباره جنگ ایران و عراق، با تکیه بر کتاب های انگلیسی زبان برداشته شده است.

این اثر حاصلِ تلاشِ دکتر محبوبه شمشیرگرها، از اعضای هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی است که به تازگی از سوی انتشارات این سازمان، با همکاری سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس به چاپ رسیده است. نگارنده، با توجه به جایگاه و زمینه فعالیتِ شغلیِ خود در گروه پژوهشیِ منابع ایران شناسی و اسلام شناسیِ کتابخانه ملی، رسالت خود را در این دانسته تا در پژوهشی میان رشته ای، در حیطه های کتابداری و تاریخ جنگ، از طریق کتاب شناسیِ آثاری مشتمل بر روایتِ بین المللی از جنگ ایران و عراق، به شناخت و ارائه کلیاتی از جریان تاریخ نگاری این جنگ در این روایت بپردازد. او با هدفِ بسترسازی برای آشناییِ بیشتر با جغرافیای تاریخی و ترسیم چشم اندازی از مطالعات تاریخی غربیان درباره جنگ ایران و عراق سعی کرده تا در این پژوهشِ کتاب شناختی، با استفاده از روشِ بررسیِ تاریخی، اثری مرجع خلق کند تا در پی آن، تلاش ایرانیان برای درک تحلیلِ روایتِ غیرداخلی سرعت گرفته و چالش های آن در مقایسه با روایتِ داخلی، به سهولت شناخته شود. در این راستا، چنانکه از مقدمه برمی آید.

در این پژوهش، کتاب های منتشر شده به زبان انگلیسی در خارج از کشور، از آغاز جنگ تا زمانِ بررسی، مورد توجه قرار گرفته اند. نگارنده پس از مقدمه ای مفصل و گویا، مطالب کتاب را در دو بخشِ اصلی، و بخشی در تکمیل آن ها تنظیم کرده است. در بخش اول، کلیاتی از جریانِ تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق در غرب شامل اهداف، ابعاد، رویکردها، موضوعات، مسائل و کاستی ها، روش ها و منابع و مآخذ اطلاعاتی مشاهده می شود. در بخش دوم که قسمت عمده این اثر را تشکیل می دهد، پژوهش های غربیان در پیوند با رخدادها و تحولات عظیم منطقه ای، ذیل پنج دوره تاریخی، طبقه بندی و معرفی شده اند. نگارنده بر آن است که با عنایت به تأثیر تحولات و وقایع مهم غربِ آسیا و حوزه خلیج فارس بر بررسی های تاریخیِ جنگ، می توان به وجوهی همسان و اشتراکاتی قابل توجه در اغلبِ آثاری پی برد که به طور همزمان به نگارش درآمده اند و از این رو می توان آن ها را ذیل پنج دوره تاریخی منقسم دانست.

مرحله اولِ فعالیت های پژوهشی غربیان درباره جنگ ایران و عراق، با به صدا درآمدن طبل جنگ و در پیِ ظاهر شدن پیامدهای فوریِ نظامی و سیاسی آن آغاز شد. این مرحله که با هجوم و پیشروی ارتش صدام و اشغال ممتد سرزمین های ایران همزمان است، تا اوایل 1982 ادامه می یابد. وسعت این رویدادِ عظیم از ابتدا معین نبود. از طرف دیگر با توجه به انتظار پیروزی قاطع ارتشِ نظام مند و مجهزِ عراق در برابر ایرانِ نابسامان، پرداختن به آن در ماه های اول مورد کم اعتناییِ تحلیل گران قرار گرفت. از این رو، این دوره را می توان به لحاظ کمّ و کیفِ آثارِ به وجود آمده، در مقایسه با سایر مراحل تاریخ نگاریِ جنگ، کم مایه ترین آن ها به شمار آورد. مضمون اصلی آن، پیشینه پژوهی و بررسی خاستگاه ها و زمینه های آغاز جنگ با رویکرد غالبِ تحلیل حقانیت عراق در آغازگریِ حمله به ایران است.

مرحله دومِ مطالعات تاریخی جنگ، در پی خویشتن یابی و ایستادگی ایران در برابر پیشروی ارتش عراق و آزاد سازی بیش از ده هزار کیلومتر مربع از خاک اشغال شدة این کشور از کف نیروهای صدام طی چندین عملیات گسترده، شکل گرفت و تا جدالی طاقت فرسا موسوم به نبرد فرسایشی و شکل گیریِ جنگی تمام عیار در سایه حمایت اغلب کشورهای منطقه و جهان از عراق، و در نهایت بین المللی شدن آن با مداخله نظامی ابرقدرت ها به ویژه آمریکا در خلیج فارس و انتها، پذیرش قطعنامه 598 در جولای 1988 به طول انجامید. پیروزی های قاطع ایران در 1982 و سپس رویاروییِ سختِ دو جبهه، جنگ را به معنای واقعی رقم زد. در پی آن، دانشگاه ها، مؤسسات و مجامع علمی و اندیشمندان غرب بر آن شدند تا به قصد تحلیلِ چرایی و چگونگیِ تغییر مناسبات، به این رویداد نظر افکنند. مضمون عمده بررسی های تاریخی و تحلیل های کارشناسان در این مرحله در کنار توجه به خاستگاه ها، به مسائل نظامی و استراتژیک و سیاست های داخلی و منطقه ای دو کشور و گاه بین المللی مربوط می شود که به مرور، وجه اخیر آن پُررنگ تر می شود. در این مرحله بهه ویژه از اواخر 1986، همزمان با برجستگیِ چالش منافع ابرقدرت ها به ویژه آمریکا در خلیج فارس و تشدید جنگ نفتکش ها، تحلیل گران با رویکردِ ارائه تحلیلی جامع از وجهه بین المللی جنگ، بیش از پیش به این مقوله توجه کردند. از این حیث، این مرحله خصوصاً اواخر آن را می توان یکی از دوره های پُربار تاریخ نگار ی غربیان با تمرکز بر تهدیدات جنگ برای امنیت غرب به ویژه سیاست خارجی آمریکا و نیز موقعیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک خلیج فارس به قصد ارائه راهکارهایی برای خروج از بُن بست و خاتمة آن، دانست.

مرحله سوم مطالعات تاریخی جنگ ایران و عراق از پذیرش قطعنامه 598 آغاز شده و همزمان با رویدادهای کوچک و عظیمِ پس از اتمامِ جنگ تا حمله ارتش بعث عراق به کویت در آگوست 1990 ادامه می یابد. برطرف شدن بسیاری از تردیدها و نگرانی ها پس از جنگ و فراهم شدن فرصت و امکانِ بازخوانی و بازاندیشی درباره آن، بیش از پیش پژوهش گران را به تحلیل انتقادی این رویداد با اهمیت استقرار صلح و امنیت در جهان در راستای تأمین منافع غرب ترغیب کرد. انتشار آثار متعدد و متنوع با مضمون اصلیِ بازاندیشی علل آغاز و تداوم و ارزیابیِ نحوه حل و فصل جنگ و تأمل ویژه بر درس ها و عبرت های آن برای سیاست های غرب، در این مرحله و به طور خاص در 1989 یعنی تنها یک سال پس از انتها جنگ، از این واقعیت حکایت دارد.

مرحله چهارم تاریخ نگاری نیز پس از تشکیل ائتلاف عظیم غربی به رهبری آمریکا در برابر عراق و عقب راندن نیروهای حزب بعث این کشور از داخل کویت طیِ عملیاتی موسوم به توفان صحرا در ژانویه 1991 آغاز می شود. این دوران که با انزوای عراق و تحریم های سختِ بین المللی علیه این کشور همراه است، تا هجوم آمریکا به این کشور در 20 مارس 2003 ادامه می یابد. مقابله صدام با منافع آمریکا در این دوره، مطالعات جنگ را در پرتو مناسبات جدید این ابرقدرت با دیکتاتور عراق تعریف کرد و گفتمان تاریخی جنگ را با تأکید بر استفاده عراق از سلاح های کشتار جمعی و تهدید این رژیم برای صلح و امنیت جهان شکل داد. می توان سال 1991 را اولین نقطه عطف در تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق به شمار آورد که این راستا را به سمت و سویی متفاوت، در جهت تبیین رفتارهای صدام در دهه 1980 به قصد توجیه سیاست های جدید غرب در راستای مهارِ افسار گسیختگی های او و زمینه سازی برای حمله آمریکایی پیش برد. در این راستا، بسیاری از واقعیت های پشت پرده جنگ درخصوص چند و چون حمایت های غرب از صدام در طول جنگ هشت ساله افشا شد.

مرحله پنجم بررسی های تاریخی جنگ ایران و عراق که همزمان با تحولات عظیم منطقه خلیج فارس تا به امروز نیز ادامه دارد، در پی حملة نظامیِ آمریکا به عراق و سقوط حاکمیت سیاسی رژیم بعث در این کشور آغاز شد. این واقعه به منزله دومین نقطه عطف در تاریخ نگار ی جنگ ایران و عراق، با فراهم کردن بسترِ بهره مندی از گنجینه ای عظیم و غنی از مدارک و شواهد دست اول در عراق، مرحله جدیدی از فعالیت های پژوهشی را رقم زد. با دستیابیِ کارشناسان به مراکز آرشیوی و مستندات محرمانه و نیز فراهم شدن امکان مصاحبه با افسران و سردمداران ارتش بعث عراق، واقعیت های بسیاری از این موضوع رخ نمود و به این ترتیب تحولی در تاریخ نگاریِ جنگ ایران و عراق به وجود آمد. در این دوره با تحولات منطقه و تهدید منافع غرب ب ه ویژه در سال های اخیر، یکی از رویکردهای اصلی در آثار، فهم عمیق جنگ هشت ساله به منزله کلیدی برای کشف حقیقت رویدادها و مبارزات منطقه ایِ جاری است.

معرفی نویسندگان آثار مذکور به منزله اثرگذارترین تاریخ نگاران جنگ ایران و عراق در غرب با لحاظ اطلاعات شخصی، سوابق تحصیلی، علایق علمی و زمینه های پژوهشی و شغلی و نیز معینات سایر کتب منتشر شده از آنها در بخش سوم و تکمیلیِ کتاب گنجانده شده است. گفتنی است در کنار این، آشنایی با مهم ترین ناشران و مراکز پژوهشی و آموزشی فعال و نیز همایش ها و گردهمایی های برگزار شده در موضوع جنگ ایران و عراق، در خلال مباحث کتاب و ضمن معرفی منابع، محقق شده است. از ویژگی های ارزنده کتاب، درج نمایه هایی مفصل اعم از نمایه ناشران، موضوع، کشورها، گردهم آیی ها، نهادها، مراکز علمی و پژوهشی و اشخاص به زبان فارسی و انگلیسی در صفحات انتهای آن است که رجوع سهل و سریع به آثار و مباحث آن را ممکن می سازد.

در انتها گفتنی است با توجه به تأکید نگارنده در مقدمه، این اثر به منزله قطره ای از دریا و آغازی بر راستای طولانی فرارویِ علاقه مندان و پژوهش گران، مدیران و اندیشه وران حوزه سیاست خارجی، و نیز اساتید و دانشجویان مقاطع تکمیلات تحصیلی است تا بتوانند با مروری بر این کتاب، به انبوهی از موضوعات بایسته پژوهش اهتمام ورزند که در این اثر تنها به اشاره ای کوتاه و گذرا از آن ها بسنده شده است.