آشنایی با آیین نوروزی عروس گُولِی- گیلان - وبلاگ دخترانه ها

به گزارش وبلاگ دخترانه ها، عروس گُولِی از نمایش های آیینی کهنی بود که همه سال و قبل از فرارسیدن سال نو به صورت سیار، البرزنشینان دامپرور گیلانی برگزار می کردند.

وبلاگ دخترانه ها- علی خوشتراش: گیلان را باید استان آیین های متنوع قلمداد کرد، در اغلب ماه ها و فصول سال، مردم این استان در نقاط مختلف به اجرا و انجام آیین هایی برجامانده از اعصار کهن مشغولند. یکی از این آیین ها، برپایی جشن های زمستانی و به پیشواز بهار رفتن، است. تا پیش از مدرن شدن شیوه های زندگی، رسم بر این بوده که مردم مناطق روستایی استان و اغلب دامداران با انجام برنامه هایی مانند نوروزخوانی، اجرای نمایش سیار خردجال* و عروس و گولی به استقبال بهار بروند. در این میان عروس گولی هنوز در یادها باقی مانده و از سوی فعالان فرهنگی استان در مناسبت های مختلف اجرا و تم موسیقی آن توسط نوازندگان محلی نواخته و ترانه آن خوانده می گردد.

تا 50 سال پیش، در روزهای سرانجام سال ساکنان مناطق کوهستانی گیلان گروه های نمایشی و کارناوال شکلی به راه می انداختنداین گروه ها در کوچه پس کوچه های شهرها و روستاهای مناطق کوهستانی و جلگه ای گردانده می شدند و نمایش عروس گولی را اجرا می کردند.

این گروه نمایشی با اجرای نمایش در حیاط خانه ها، موجبات شادی و خرسندی را برای صاحبان آن فراهم می آوردند و با خواندن شعر و ترانه و همچنین حرکات نمایشی فی البداهه، شیرینی کارشان را دوچندان می کردند. این گروه نمایشی گاهی هم هنگام اجرای برنامه و خواندن ترانه، الفاظ و جملات بی ادبانه ای را به عنوان چاشنی و کمیک ترشدن نمایش شان به کار می بردند. هنگام اجرای نمایش نیز جماعتی پشت سر آنها به راه می افتادند و با آنها در کوچه ها می چرخیدند.

شخصیت های نمایش

ایفاگران نقش های اصلی و فرعی این نمایش عبارت بودند از:

نقش های اصلی: پیربابو، غول، عروس (که به نازخانم شناخته می شد و شخصیتی به نام کاس خانم او را همراهی می کرد و نقش این شخصیت را 2 پسر نوجوان بازی می کردند).

نقش های فرعی: کولبارچی (جمع کننده هدایای مردمی)، سرخوان (خواننده)، ناقاره چی، دایره زن، سازچی (سرنا نواز) و دو، سه نفر که با کفگیرهای چوبی به هم می کوبیدند و با گروه موسیقی همراهی می کردند.

لباس بازیگران

غول لباس و کلاهی از جنس ساقه های خشک برنج (کلش) و گاه 2 شاخ بز بر سر می گذاشت، تسمه رنگی بافته شده ای را دور کمر خود می پیچید و به آنها منگوله های رنگی و زنگوله های کوچک و بزرگ می آویخت. کفشی از جنس چرم دباغی نشده معروف به کالِ چرم چموش به پا می کرد و چماقی هم به دست می گرفت. ریش غول هم از پوست بز سیاه تهیه می شد.

پیربابو دیگر شخصیت محوری نمایش بود که نقش مقابل غول را داشت و خود را به شکل پیرمردی درمی آورد. ریش و موی پیربابو برخلاف غول سفید بود و آنها را از پوست بز یا گوسفند سفید به صورت ماسک تهیه می کرد و بر چهره خود می گذاشت و یک چوبدستی به دست می گرفت.

نقش عروس (نازخانم) و همراه او (کاس خانم) را هم 2 پسر نوجوان بزک شده ای که لباس زنانه می پوشیدند، بازی می کردند.

مبارزه برای تصاحب عروس

تصاحب عروس تم اصلی نمایش جنگ غول و پیربابو را تشکیل می داد. وقتی گروه نمایشی در کوچه ها راه می افتادند، نوازندگان، موسیقی مربوط به نمایش را اجرا می کردند تا این که به در خانه ای برسند و نمایش مبارزه را که کشتی دریافت غول و پیر بابو بود، اجرا کنند. در این مبارزات گاهی پیربابو پیروز میدان بود و گاهی غول. پیروز میدان در هر نمایش عروس را تصاحب می کرد. بعد از سرانجام مبارزه، سرنانواز آهنگ های شادی را می نواخت و گروه هلهله کنان خانه را ترک و به سوی مقصد بعدی حرکت می کرد تا نمایش را از نو آغاز کنند. هنگام ورود به هر خانه ای غول نعره ای می کشید و خود را به شدت تکان می داد تا زنگوله هایش به صدا درآیند.

غول نازخانم و کاس خانم را تعقیب می کرد. سپس غول و پیربابو با هم درگیر می شدند، چوب ها را به هم می کوبیدند و کشتی می دریافتد. غول با استفاده از موقعیت، کُنده ای یا چیز سنگینی را پیدا می کرد و به سمت پیر بابو می رفت.

سرخان در این هنگامه با خواندن قطعه شعری، پیربابو را خبردار می کرد. بعد پیربابو، نازخانم و کاس خانم را برمی داشت و پشت سرخان پنهان می شد.

غول زمین را بو می کشید و از سرخان می پرسید؛ نازخانم و کاس خانم چه شدند؟

سرخان هم می گفت: پهلوانی آنها را باخود برده است، اما حاضراست با تو کشتی بگیرد.

بعد غول و پیربابو باهم کشتی می دریافتد و در نهایت غول پیروز می شد و پیربابو از هوش می رفت. بعد کاس خانم و نازخانم بالای سر پیربابو که ازحال رفته بود، می رفتند، او را باد می زدند تا به هوش آید. البته در برخی موارد پیربابو پیروز میدان می شد و غول شکست می خورد. به هر حال بعد از سرانجام هر مبارزه، کاس خانم و نازخانم می پایکوبییدند.

اشعار نمایش به گویش گالشی از این قرار بودند:

- وقتی گروه نمایشی وارد خانه ای می شدند سرخوان این ابیات را می خواند:

ای خانخواه بیرون بیه (ای صاب خانه بیرون بیا)

تی سگ مره گیره (می ترسم سگت مرا بگیرد)

یه لقد زنم میره (درغیر این صورت لگدی خواهم زد تا بمیرد)

اون گناه مره گیره (بعد گناه او بر گردن من می افتد)

ای خانخواه بیرون بیه(ای صاب خانه بیرون بیا)

عروس گولی بیاردیم (عروس گولی را آورده ایم)

جاُن دیلی بیاردیم (جان دل را آورده ایم)

خانخواه ترِه نیردیم (صاحبخانه برای تو نیاورده ایم)

تی پسرِ بیاردیم (برای پسرت آورده ایم)

از راه دور بیاردیم (از راه دوری او را آورده ایم)

چه ظرف زور بیاردیم (با چه زحمت و زوری آورده ایم)

خانخواه تره نیاردیم (صاحبخانه برای تو نیاورده ایم)

تی پسرِ بیاردیم (برای پسرت آورده ایم)

- هنگام اجرای نمایش و مبارزه برای تصاحب عروس، جماعتی که گروه نمایشی را همراهی می کردند به همراه سرخان این اشعار را می خواندند:

عروس کیْ شهِ؟ (عروس برای کیست؟)

پیربابو شه (برای پیربابوست)

پیربابو زحمت بکشه (پیر بابو زحمت کشیده)

- بعد از این مرحله غول زبان باز می کرد و می گفت:

عروس میشه (عروس برای من است)

منم ریاضت بکشم (من هم ریاضت کشیده ام)

- پیربابو هم برای تحقیر غول این ابیات را می خواند:

غولَ، غولَ، غولَ ببینین غول، (غول را ببینین)

تا کمربجیر تولَ (بدنش از کمربه پایین گل آلود است)

از کمربجور نقره (لباسش از کمر به بالا نقره است).

عروس گولی به روایت پژوهشگران

زنده یاد محمود پاینده لنگرودی، پژوهشگر و مردم شناس گیلانی داستان عروس گولی را چنین روایت کرده است: غول و پیربابو هر دو عاشق عروس هستند و با چوب می پایکوبیند. غول پایکوبی کنان به طرف عروس می رود و پیربابو راه او را می بندد و مانع رسیدن او به عروس می گردد. غول برمی گردد و به پیر بابو حمله می کند و پیربابو نیز ناچار می گردد که به تماشاگران حمله کند و در این حمله و گیرودار حرکات غیرعادی و خنده آور می کند تا مردم شادی کنند.

همچنین این پژوهشگر درباره شخصیت عروس(نازخانم) و ندیمه او یعنی (کاس خانم) آورده است: در برخی آبادی ها هر دو شخصیت، نقش عروس دارند. (پاینده لنگرودی، محمود- آیین ها و باورداشت گیل و دیلم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)

زنده یاد سید ابوالقاسم انجوی شیرازی هم درباره نمایش عروس گولی آورده است:بر طبق یک داستان افسانه ای غول ساکن قلۀ کوه و پیربابو و نامزدش ساکن دامنۀ کوه بوده اند.روزی غول از جایگاه خود بیرون می آید و عروس یعنی نامزد پیربابو را می بیند و او را می رباید و به این ترتیب جدال میان آن دو در زمانی حدود بیست روز مانده به سرانجامِ زمستان آغاز می گردد.(انجوی شیرازی،سیدابوالقاسم،بازی های نمایشی. ج.1 .تهران: امیرکبیر)

ریشه در اساطیر

نمایش های آیینی که سابقه اجرایی دیرینه ای دارند، معمولا بازتاب آرکی تایپ ها یا کهن الگویی اساطیری هستند. نمایش عروس گولی در گیلان نیز می تواند تحت تاثیر یکی ازکهن الگوها باشد که طی سالیان متمادی و با تغییراتی در المان ها روبه رو شده و به روزگار کنونی رسیده است.

موضوع آزادی آب ها از چنگال اژدها یکی از کهن الگوهای جهانی است. این واقعه همیشه در سرانجام زمستان و آغاز بهار روی می دهد. در اغلب افسانه های حماسی و رمانس ها همین کهن الگو را می بینیم؛ دخترانی که اغلب شاهزاده هستند توسط اژدها ربوده و در بالای دژ و قلعه ای زندانی می شوند. بعد سروکله پهلوان جوان و دلیری پیدا می گردد، اژدها را می کشد و شاهزاده خانم را آزاد می کند.

اغلب اسطوره شناسان معتقدند دزدیده شدن دختران توسط دیو و اژدها، نمادی از یخبندان و زمستان است که آب ها در چشمه ها و رودخانه ها یخ می بندد و با فرا رسیدن بهار و پیروزی یک قهرمان خورشیدی بر اژدها، دختران آزاد می شوند.

داستان عروس گولی بی گمان ریشه در اساطیر دارد. وجود دو شخصیت نازخانم و کاس خانم یادآور 2 دختر جمشیدشاه در اساطیر ایرانی است. ارنواز و شهرناز دختران جمشیدشاه بودند که توسط ضحاک دیوسیرت و اژدهاگون به اسیری گرفته شده بودند. این دو خواهر در سرانجام سیطره ضحاک، بعد از پیدا شدن سروکله یک پهلوان نجات می یابند.

عروس گولی یا عروس غول؟

بسیاری از پژوهشگران می پندارند که تقابل غول و پیربابو، می تواند نمادی برای تقابل سپیدی برابر سیاهی یا خیر برابر شر باشد.

به نظر می رسد این پندار چندان وجهه علمی نداشته باشد و موجب به انحراف کشیده شدن ماهیت روایت نمایش و حتی نمادهای روایت باشند. به عنوان مثال؛ شخصیت هایی مانند پیربابو و به ویژه عمو نوروز اکنون به عنوان نماد بهار و نوزایی شناخته می شوند، اما این کاراکترها برخلاف نماد مثبتی که القا می کنند، ماهیتاً نمادی منفی دارند، نماد منفی ای که بسیار آشکار است. پیربابو و عمونوروز هر دو پیر هستند و با نماد جوانی و نوزایی نه تنها همخوانی ندارند بلکه تضاد دارند.

با این توصیف می توان غول را نماد نوزایی، جوانی و تیره شدن خاک بر اثر ذوب شدن برف ها انگاشت. درواقع این غول خفته اکنون بیدار شده و می خواهد برف و سرما را از میدان خارج کند و سبزی و سرزندگی را دوباره آشکار سازد. یکی از مهم ترین عناصر این داستان وجود زنگوله ها و منگوله های رنگی است که به لباس غول آویخته شده است. این زنگوله ها می توانند نمادی از سرانجام یافتن دوره سرما و یخبندان و حرکت گله ها به سوی زمین های گرم باشند که در بخشی از اوستا نیز به این موضوع اشاره شده است. به هر حال غول، جوانی است هم سنگ با سال نو و آغاز آفرینش. غول در این نمایش عروس را که نمادی از طبیعت و کشاورزی و زمین است به تصاحب درمی آورد و با خود می برد تا سال دیگر که تبدیل به موجودی پیر گردد و برابر غول جوانی شکست بخورد. با این تفاصیل احتمالا اسم این نمایش باید عروس غول باشد نه عروس گول. ما برای اثبات این ادعا می توانیم به افسانه دیو و دلبر در ادبیات اروپایی اشاره کنیم. در این قصه، دیو که ظاهرا شخصیتی منفی دارد در سرانجام با شکسته شدن طلسم تبدیل به چهره مثبت و عاشق دختری می گردد که پیشتر او را در قصرش زندانی کرده بود.

اما نکته مهم دیگر این نمایش خواندن این شعر در خانه های مردم است: عروس گولی بیاردیم / جاُن دیلی بیاردیم / خانخواه ترِه نیردیم /تی پسرِ بیاردیم است. در بیت سرانجامی آشکار است که شعر، پیامی همراه دارد. پیامی درباره ازدواج آیینی. راوی شعر، پسرجوان خانه را برای عروس نمایش خواستگاری می کند نه صاحب خانه را که قاعدتا پیر و از سن گذشته است.

* خَرْدَجال

خَرْدَجال که باید همان خردجّال باشد از دیگر نمایش های سیار رایج در نواحی کوهستانی شرق گیلان رایج بود و بنا بر گفته راوی داستان این نمایش تا اواخر دهه بیست شمسی در اشکورات و نواحی روستایی رودسر برگزار می شد.

در روزهای سرانجامی سال گروهی کوچک نمایشی راه می انداختند. این نمایش برعکس نمایش های سیار دیگر، از جمعیت و استقبال کمتری برخوردار بود و بازیگردانان این نمایش در طول بازی حرف های کمیک می زدند و نوروزی طلب می کردند. آن ها پیرمردی را سوار خر سفیدی می کردند، بعد خر سیاه بدون سوار را که خورجینی بر پشت داشت به دنبال او راهی می کردند.

• سفر به گیلان